Balım Sultan Bektaşiliğin ikinci piri - (Alevi Önderi, Alevi Önderleri)

Bektaşiliğin ikinci piri olarak kabul edilen Balım Sultan, bugünkü Bektaşiliğin edep ve erkanını kuran, Bektaşilik yolunu çizen, pir olarak gösterilmektedir. 1501 tarihinde 11. Bayazıt tarafından Hacı Bektaş postnişinliğine getirilmiş olup, o zamana kadar Bektaşilikte etkileri, bulunan Kalenderilik, Babailik, Haydarilik, Hurufilik gibi etkileri Bektaşiliğe özgü kurallara çevirmesi ile ünlenmiştir. Bugün Anadolu Alevilerinde Balım Sultan ismi hemen hemen her kişi tarafından bilinmektedir. Ancak onun adının ötesinde, yaşamı, etkileri, kaynakları, nerede ne zaman doğduğu konusunda aydınlatıcı bilgiler bulunmamaktadır.

 

---

 

Hacı Bektaş’tan sonra pir postuna İdris Hoca’nın oğlu Hızır Balı geçmiştir. Ondan sonra Resul Balı, Yusuf Balı, ardından da oğlu Balım Sultan posta oturmuştur. Balım Sultan evlenmemiş (mücerret) olduğundan Hacı Bektaş postunda babadan oğula geçme şansı olmamış, ancak Kalender Çelebi bu postun sahibi olmuştur. Kalender Çelebi, Balım Sultan’ın kardeşi olup, Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklanmaya öncülük yapmış, halkın isteklerine kulak vererek, Anadolu’da en büyük başkaldırılardan birisinin liderliğinden kaçamamıştır. Kanuni Sultan Süleyman ayaklanmayı bastırmak için Macaristan seferini yarıda kesip Anadolu’ya dönmüştür. Bu ayaklanmada Kalender Çelebi öldürülmüş olup, çevresinde bulunan halifelen sürgüne gönderilmiştir. Bu ayaklanmayla birlikte Hacı Bektaş postu 35 yıl postinişinsiz kalmış, 1551 yılında Dedebaba ünvanıyla Sersem Ali Dedebaba Hacı Bektaş postuna oturmuştur. Bu tarihten sonra Dedebabalar Hacı Bektaş postunun sahipleri olmuştur.

Babagan ve Dedegan koluyla ikiye ayrılıp yıllarca karşılıklı olarak hak iddiasında bulunmuşlardır. Hatta bugün Hacı Bektaş’da Çelebiler adıyla bilinen Ulusoylar kendilerinin Hacı Bektaş’ın bel evladı olduklarını söylerken, Dedebabalar ise Hacı Bektaş’ın bel evladı yerine yol evladının olduğunu söylemekteler. Hacı Bektaş yolunun, yani Bektaşiliğin Yol evladı aracılığıyla yürüdüğünü söylemekteler.

“Nitekim Hacı Bektaş Veli’nin evlenmemiş olduğu iddiası, Dede-Baba ve Mücerred Dervişlik, onun ölümünden 36 yıl sonra Kalender Çelebi isyanmın ~getirdiği kargaşa içinde ortaya atılmış ve Balım Sultan ‘in ünlü kişiliğine bağlanmak istenmiştir. Alevi Bektaşilerce ciddiye alınmayan ve benimsenmeyen Dede-Babalık ve Mücerred Dervişlik, Balım Sultan’ın sağlığında kesinlikle yoktur. İlk Dede-Baba olan Sersem Ali, Balım Sultan ‘in ölümünden 36 yıl sonra Istanbul’dan gönderilmiştir.”

Ulusoy’un bu görüşlerinin aksine son Dedebaba olan Bedri Noyan ise Hacı Bektaş’ın evlenmemiş olduğunu, neslinin olmadığından posta yakınlarından İdris Hoca’nın oğlu Hızır Bali’nın geçtiğini, sırasıyla Resul Balı, Yusuf Balı, Mürsel Balı ve oğlu Balım Sultan’ın postnişin olduğunu. Balım Sultan’ın ölümünün ardından çocuklarının bulunmadığını, Kalender Çelebi’yle birlikte bu neslin post ilişkisinin bittiğini, artık Dedebabalık makamının devrede olduğunu söylemektedir.²

Balım Sultan’ın Bektaşi postnişini olduktan sonra merkezi otoritesi güçlü bir dergah oluşturduğu, bu dergahın kuvvetli gelirlerle güçlendiği, Anadolu’da yeterince zaviyeler ve tekkelerin açıldığı, buralara Tekkelerde yetişen dedelerin ve dervişlerin atandığı ve bu durumun kesintisiz devam ettiği bir gerçektir. Sersem Ali, Dede Baba’nın postnişinliğe atanması bu merkezi sistemi değiştirmemiş, aksine bu yolda kesintisiz devam edilmiştir. Ta ki İİ. Mahmut’un Bektaşi dergahlarını kapatıp, dedeleri ve dedebabaları sürgün edip, yerlerine Nakşi Şeyhlerini tayin edinceye kadar sürmüştür. Burada ikili bir durum yaratıp bu kurumu karalamak ne dedelere, ne de dedebabalara yaramaktadır. Amaç, bu yolun değişmeden kesintisiz ve Anadolu bağlantılı yürütülmesidir.

Balım Sultan’ı Mürsel Balı’nın oğlu olarak gösteren kayıtların yanında onun Dimetoke’deki Seyit Ali Sultan (Kızıl Deli)’nin tekkesinde yetiştiği, ardından da Anadolu’ya pir dergahına gelerek postnişin olduğunu, bununla birlikte Balım Sultan’ın Sırp ve Macar asilzadesi olduğu, Macaristan seferi sırasında getirilen esirlerle birlikte Anadolu’ya getirildiği belirtilmektedir. “İstanbul ‘a getirildiği ve hüsnü cemaline meclup ve meftun olan 11. Bayazıt tarafından bir müddet sarayda alıkonulduktan sonra, terbiye edilmek üzere Demetokadaki Seyit Ali Sultan Dergahına gönderildiği...”³

Daha başka bilgiler de vardır. “Macar asilzadelerinden olan Hersekli Zade Gedik Ahmet Paşa’nın oğlu” olduğunu bildirmektedir.⁴

Alevi-Bektaşi düşüncesinde “Piri Sanı” ünvanıyla onurlandırılmış, Alevi düşüncesinin edep-erkanını ortaya koyarak, Bektaşiliği disipline etmiştir. Yukarıdan aşağıya hiyerarşik bir düzen kurmuş, Anadolu bağlantısını sürdürmüş, Dergahın devlet ve dünya kamuoyunda itibarını güçlendirmiştir. Balım Sultan’ın yapmış olduğu yeni reformlar halk tarafından tutulmuş, desteklenmiştir.

BALLM SULTAN’DAN ŞİİRLER

BİZ URUM ABDALLARİYİZ

Biz Urum abdallarıyız

Maksudumuz yardır bizim

Geçtik ziynet kabasından

Gencinemiz erdir bizim

 

Daim kılarız biz zarı

Harc eyleriz elde varı

Dost yoluna verdik seri

Münkirimiz hordur bizim

 

Aşk bülbülüyüz öteriz

Rüh-ı Hak’ka yüz tutarız

Ma’na gevherin satarız

Müşterimiz vardır bizim

 

İstivayı gözler gözüm

Seb’ulmasını’dir yüzüm

Enelhak’kı söyler sözüm

Mi’racımız dardır bizim

 

Haber aldık Muhaınmed’den

Geçmeyiz züt ıı sıfattan

Balım nihaıı söyler zattan

İrşadımız sırdır bizim

HAKİKAİTEN BİZE HABER VER İMDİ

Evvel baştan Muhammede salavat

Arif isen bu münayı ver imdi

Şeriattir tarikattir marifet

Hakikatten bize haber ver imdi

 

Yahşilerle konuş yaramazdan kaç

Marifetin varsa gel gevherin saç

Al bu dört kilidi dört kapuyu aç

Ev içinden bize haber ver imdi

 

Dikensiz develik nereden bitti

Bu dört kilid anın dibinde bitti

O ne nesne idi cihanı yuttu

Cihanı yutaııdan haber ver imdi

 

Şah-ı Merdan gibi ere tapının

Kim idi bekçisi o dört yapunun

Muhammed bekçisi o dört kapunun

Ev içinden bize haber ver imdi

 

Balım çoklar ile Konuk Defteri edübdür

Bu yola erkana emek verübdür

Gidin görün pirim nerde durııbdur

Pir durduğu yerden haber ver imdi

ALİ’Yİ SEVERSEN DEĞME YARAMA

Benim sevdiceğim Ali’dir Ali

Ali’yi sevenler olmaz mı Veli

Pirimin elinden içmişim dolu

Ali’yi seversen değme yarama

 

Hak’kı bilmez ile eyleme pazar

Bir munafık bin ehl-i iman bozar

Mürşidler olmasa yaralar azar

Pirimi seversen değme yarama

 

Mü’min müslim bir araya gelince

Pirlerin elinden dolu alınca

Günah savab hep anda sorulunca

Şah’ı sever isen değme yarama

 

Benim yaralarım bağlıdır bağlı

Aşık-ı sadıkın çiğeri dağlı

Balim Sultan Mürsel Baba’nın oğlu

Ali’yi seversen değme yasama

PİR BALIM SULTAN

Aşk ile uyandım aradım dermaıı

Bu derde dermanım Pir Balım Sultan

Gece gündüz yandım, ta bulam derman

Derdime dermanım Pir Balım Sultan

 

Tabibe varmayan cahildir nadaıı

Başına hazırdır kılıcı uyan

Tabib oldu bana ol şahı merdan

Kurban tenim, canım Pir Balım Sultan

 

Kabim rüşen oldu nur ile doldu

Tenim uryan oldu hayatı buldu

Dil cihan perdesi ondan ref-oldu

Gönlümün ziyasi Pir Balım Sultan

 

Muharrem Mahzun pire dayandı

Çerağımız Kırkbudak’tan uyandı

Kırklar meydanında gülbenk çalındı

Hayır Himmet verdi Pir Balım Sultan

 Notlar :

1   ULUSOY,A. Celaleuin; ilacı Bektaş Veli ve Alevi-Bektaşi Yolu, s.75.

2 NOYAN, Bedri; Bekıaşilik Alevilik Nedir? s. 22,23.

3 OYTAN, M. Teyfik; Bektaşiliğin İçyüzü, s.28.

4 Büyük Osmanlı Tarihi, s.155

 

Gülağ Öz